به گزارش روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی ایران، دکتر "مهدی کریمی" پژوهشگر دانشکده فناوری‌های نوین پزشکی این دانشگاه براساس رتبه بندی موسسه Clarivate-Analytics به عنوان محقق برتر در لیست محققین پر استناد سال 2023 - در مقاله‌ای با همکاری دکتر سارا سعیدی از گروه نانوفناری پزشکی به جایگاه هرم پژوهشی در تحقیقات مرز دانش در ایران پرداخت که این مطلب پیش روی شماست:

 

برای انجام پروژه های تحقیقاتی بزرگ و مرز دانش پیش نیازهایی وجود دارد که 3 مورد اساسی آن وجود آزمایشگاه های مجهز، بودجه تحقیقاتی در سطح جهانی و ساختار هرم پژوهشی است. با توجه به اینکه در مورد تامین بودجه مالی و وجود آزمایشگاه‌ها و امکانات مورد نیاز در هر حوزه پژوهشی بحث­ و صحبت­‌های زیادی صورت پذیرفته است در اینجا به صورت مختصر اشاره می‌شود و بیشتر به مبحث مهم هرم پژوهشی می­‌پردازیم.

 

در ساختارهای قدیمی گروه‌های پژوهشی که به طور رسمی دارای رهبر نبوده، اعضای گروه از رتبه بندی رسمی برابری برخوردار هستند و به اصطلاح گروه دارای ساختار افقی است. در این گروه‌ها فردی که توانایی بالاتری در مدیریت دارد و از تخصص بیشتری برخوردار است، به طور خودبه خودی نقش رهبر گروه را بر عهده می‌گیرد و اقدام به مدیریت پروژه پژوهشی می‌کند.

 

کارایی این نوع ساختار گروه تا حدود زیادی به ویژگی‌های شخصیتی و اهداف اعضای گروه، تعداد افراد و تعداد حوزه‌های علمی که گروه در آنها فعالیت می‌کند بستگی دارد. هرچه گروه بزرگتر می‌شود، افراد با ویژگی‌های شخصیتی و اهداف متفاوتی در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند که احتمال ایجاد چالش بین آنها را بیشتر می‌کند. همچنین هم افزایی به سرعت کاهش می‌یابد. در این مواقع وجود رهبری که تمام اعضای گروه از وی تبعیت کنند و قدرت اجرایی کافی برای حل و فصل مشکلات را داشته باشد امری ضروری است که در صورت وجود رهبری رسمی در گروه محقق می‌شود.

 

همچنین زمانی که افراد از رتبه بندی یک‌سانی برخوردار هستند، فضای رقابتی ضعیفی در گروه وجود دارد که میل افراد برای تلاش بیشتر و پیشرفت علمی اندک است. از طرف دیگر زمانی که تعداد افراد گروه برای انجام پروژه‌های تحقیقاتی بزرگ افزایش می‌یابد و تخصص افراد با یکدیگر متفاوت می‌شود، ارتباط مستقیم و مدیریت تک تک افراد از سوی یک شخص، امری مشکل و غیرممکن می‌شود. زیرا یک رهبر زمان کافی برای تعامل با همه افراد را در تیم های بزرگ دارا نیست. بنابراین ساختار افقی گروه پژوهشی تنها در گروه‌های کوچک و با زمینه‌های فعالیتی اندک قابل استفاده است.

 

در سال‌های اخیر با بزرگ شدن گروه‌ها و پروژه‌های پژوهشی، ساختارهای افقی گروه، جای خود را به ساختارهای عمودی یا به طور بهتر، هرمی داده اند. در این ساختار هرمی یک استاد با بینش قوی پژوهشی در راس هرم قرار دارد که با توجه به دید عمیق و خرد بالایی که طی سال‌ها به دست آورده است اقدام به مطرح کردن ایده‌های نوین و کاربردی در زمینه پژوهشی خود می‌کند.

 

در پله پایین تر این هرم دستیاران پژوهشی قرار دارند که در واقع متخصصینی با تجربه کافی در زمینه کاری خود هستند و راه‌های عملی برای اجرایی کردن ایده‌های استاد را پیدا کرده و به وی ارائه می‌دهند و در صورت تایید استاد، آنها در اختیار بخش‌های اجرایی گروه که در رتبه‌های پایین تر هرم قرار دارند می‌گذارند.

 

تعداد دستیاران پژوهشی بستگی زیادی به تعداد زمینه‌های پژوهشی استاد و حجم کاری آنها دارد. به عنوان مثال در رشته نانوتکنولوژی پزشکی که یک استاد همزمان در حوزه شیمی و زیست شناسی مشغول به کار است، حداقل به یک دستیار پژوهشی در زمینه شیمی و یک دستیار پژوهشی در زمینه زیست شناسی احتیاج دارد که استاد با این افرد در ارتباط بوده و اقدامات را دو زمینه کاری با یکدیگر هماهنگ و مدیریت کرده و در صورت لزوم اصلاحات لازم را اعمال می‌کند.

 

از آنجا که انجام یک پروژه بزرگ مستلزم کار عملی و تحقیقاتی زیادی است، به تعداد افراد زیادی احتیاج است. بنابراین در پله‌های بعدی و پایین تر هرم پژوهشی به ترتیب 1-3 پژوهشگر پسا دکتری به ازای هر دستیار پژوهشی و بعد از آنها 1-3 نفر از دانشجویان دکتری یا ارشد به ازای هر پژوهشگر پسا دکتری جای می‌گیرند که وظیفه انجام بخش جستجو و کار عملی را دارند و نتیجه اقدامات خود را به پله‌های بالاتر در طول جلسات پژوهشی منتقل کرده و دستورات لازم را برای ادامه کار دریافت می‌کنند.

 

در این نوع ساختار گروه چون وظایف تفکیک شده است و هر شخص در حوزه کاری خود دارای مهارت لازم است، فشار کاری توزیع شده و انجام پروژه‌های بزرگ و لب مرز علم میسر می‌شود. از طرف دیگر چون هر یک از افراد توانایی خود را در انجام وظایف محول شده به عضو بالاتر نشان داده و متناسب با آن از امتیازات بیشتری در گروه برخوردار می‌شوند، فضای رقابتی سالمی در گروه شکل می‌گیرد که منجر به میل و تلاش بیشتر افراد برای پیشرفت علمی می‌شود.

 

همچنین در صورت ایجاد چالش بین افراد گروه، پله‌های بالاتر که دارای مقام رسمی بالاتری هستند، از قدرت اجرایی کافی برای حل چالش‌ها برخوردار خواهند بود. البته در کنار این هرم پژوهشی وجود افرادی مانند یک منشی در کنار استاد که کارهای اداری مانند هماهنگی جلسات گروه، کنفرانس‌ها، سفارش مواد و ... را انجام دهد می‌تواند بسیار مفید باشد. به عنوان مثال اگر استاد برای حضور در یک کنفرانس خارجی دعوت شده باشد، انجام اقدامات لازم از قبیل خرید بلیط و هماهنگی‌های لازم بسیار زمان بر  بوده که از عهده استاد خارج است.

 

همچنین در شکل گیری هرم پژوهشی یک مشکل و خطر بزرگ این است که استادی که در راس و بالای هرم قرار می‌گیرد، ایده جهانی نداشته، گرنت­‌های بین المللی ننوشته و دغدغه پژوهشی نداشته باشد. در این صورت نمی­‌توان رهبری مجموعه و تیم پژوهشی را به وی واگذار کرد، زیرا در چنین موقعیتی حتی اگر سایر افراد در بخش‌های مختلف هرم، افرادی دارای تجربه و دانش کافی باشند به دلیل بینش ناکافی، عدم مدیریت صحیح و هدایت تیم در جهت انجام پروژه­‌های مرز دانش در سطح جهانی، فعالیت­‌های گروه با افت مواجه شده، به نتیجه مطلوب نرسیده و از مسیر درست منحرف خواهد شد و هرم پژوهشی کارایی خود را از دست می‌دهد.

 

از آنجا که انجام پروژه‌های مرز دانش در اغلب اوقات به تجهیزات متنوع و به روز احتیاج دارد، وجود آزمایشگاه‌های مجهز به این تجهیزات امری ضروری است. یکی از مشکلات بزرگ در ایران، در دسترس نبودن تجهیزات پیشرفته یا کمبود آنها است، که انجام پژوهش را بسیار زمان بر و پرهزینه می‌کند. بنابراین مراکز پژوهشی برای آنکه بتوانند در زمینه کاری خود در دنیا پیشرو باشند باید تمامی تجهیزات مدرن برای انجام تحقیق در آن زمینه را در اختیار داشته و در نهایت سهولت در اختیار تیم‌های پژوهشی قرار دهند.

 

از دیگر نیازهای پژوهش‌های مرز دانش تخصیص بودجه مالی کافی به آنها است. خرید مواد با کیفیت و جدید که معمولا در این پروژه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند نیاز به صرف هزینه بالایی دارد که در صورت نبود منابع مالی کافی انجام پروژه با مشکل مواجه می‌شود.

 

زمینه دیگری که احتیاج به اختصاص بودجه کافی دارد، هزینه نیروی انسانی درگیر در پروژه های مرز دانش است. از آنجا که افراد شرکت کننده در این پروژه‌ها اغلب دارای تخصص بالا و سطح تحصیلات عالیه هستند، پرداخت حقوقی در خور مقام و تحصیلات آنها امری ضروری است. زیرا اگر افراد برای گذران زندگی خود درآمد کافی نداشته باشند، یا وقت کافی برای انجام پروژه‌های تحقیقاتی اختصاص نمی‌دهند و در کنار کار پژوهشی به کار در خارج از دانشگاه و تیم خواهند پرداخت و یا به طور کل بعد از مدتی تیم را ترک خواهند کرد. از آنجا که هرچه افراد بیشتر در گروه بمانند به تجربیات و علم آنها افزوده می‌شود و هماهنگی بیشتری با سایر افراد گروه پیدا می‌کنند، از دست دادن آنها می‌تواند فقدان بزرگی برای تیم پژوهشی باشد.

 

از طرف دیگر افراد جدیدی که جای آنها را در گروه می‌گیرند نیاز به صرف وقت برای آموزش آنها از طرف سایر اعضای گروه است که کارایی گروه را پایین می‌آورد. از دیگر اقدامات مفید که می‌توان از آن برای نگهداشتن افراد با تجربه در گروه استفاده کرد، جذب آنها به عنوان اعضای جدید هیئت علمی در دانشگاه‌ها یا مراکز پژوهشی است. در طی این فرایند افرادی که در طی چند سال مورد ارزیابی قرار گرفته اند و توانایی خود را در انجام پروژه های تحقیقاتی به اثبات رسانیده اند جذب خواهند شد که انتخابی بسیار مطمئن تر است.

 

بر این اساس برای جذب عضو هیئت علمی جدید، باید فرد از قبل وارد این هرم پژوهشی شده و حداقل 3 تا 4 سال در موقعیت پسادکتری یا دستیار پژوهشی فعالیت داشته و بدین ترتیب از همه نظر مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته و تا بتواند به درجات بالاتر دست پیدا کند.­ این اعضای جدید هیئت علمی می‌توانند به علت انرژی بالاتری که نسبت به سایر اعضای قدیمی تر دارند تا چند سال زیر نظر اساتید باتجربه ­تر و هنوز به عنوان عضوی از هرم پژوهشی به کار در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی ادامه دهند و بعد از چندین سال و با تایید صلاحیت از استاد اصلی مجوز تشکیل هرم پژوهشی اختصاصی به این عضو هیئت علمی جدید اعطاء شود.

 

اصولا این فرایند جذب هیئت علمی، در دانشگاه‌­های بزرگ و تراز اول دنیا اتفاق می افتد که شوربختانه در ایران اجرایی نشده و به دلیل آماده نبودن بستر و فضای مناسب و عدم شکل گیری هرم پژوهشی در دانشگاه‌ها، جذب‌­ها به‌صورت غیر اختصاصی صورت می‌پذیرد. امید است با تشکیل هرم‌های پژوهشی جهانی در دانشگاه‌های کشور و تهیه آزماشگاه‌های پیش رفته و بودجه کافی، شاهد مرجعیت علمی جهانی در کشور صورت پذیرد.